Poznaj naszą Bazylikę i jej cenne zabytki.

Pierwszy kościół klasztorny Świętej Trójcy był trójnawową halą lub pseudobazyliką o nawach tej samej szerokości i kwadratowych przęsłach. Od wschodu kończył się długim, zwieńczonym fryzem, prostokątnym w planie prezbiterium. Kościoły zakonów żebraczych były otwarte dla wszystkich wiernych, toteż pociągnęło to za sobą konieczność ich podzielenia na część dla zakonników i część dla świeckich. Dlatego właśnie zaczęto budować długie chóry, czyli wieloprzęsłowe prezbiteria, wyraźnie wydzielone z bryły kościoła i odseparowane przegrodami – lektoriami. Wzdłuż ścian chórów ustawiano natomiast stalle, czyli ławy dla braci zakonnych. Pierwotnie w drugiej połowie XIII wieku prezbiterium kościoła Świętej Trójcy przykryte było sklepieniem krzyżowo – żebrowym, spływającym na nadwieszane służki, na przemian półośmioboczne i półkoliste. Pod wschodnią częścią chóru znajdowała się częściowo zagłębiona w ziemi krypta.

Od czasu przebudowy w XV wieku kościół Świętej Trójcy jest ceglaną, wysmukłą, trójnawową, pięcioprzęsłową gotycką bazyliką (37 metrów długości, 23 metry szerokości), wzniesioną w charakterystycznym dla Krakowa systemie filarowo-skarpowym z wydłużonym prezbiterium o sześciu przęsłach (30,2 metry długości, 9,3 metrów szerokości), zakończonym prostą ścianą. Jego mury obwodowe zostały podwyższone pod koniec XIV lub na początku XV wieku (korpus nawowy) i po 1465 roku (prezbiterium). Częściowo odtworzona fasada zachodnia zwieńczona jest wysmukłym szczytem schodkowym ze sterczynami, poniżej zaś znajduje się wielkie ostrołukowe okno. Neogotycka kruchta kryje w sobie gotycki, ostrołukowy portal główny z około 1400 roku, o bogatej dekoracji rzeźbiarskiej. Wschodnia ściana prezbiterium także zwieńczona jest wysokim szczytem schodkowym ze sterczynami. Prezbiterium i nawę główną nakryto wspólnym dachem dwuspadowym, nawy boczne natomiast dachami pulpitowymi (pierwotnie dwuspadowymi). Wewnątrz prezbiterium nakryte jest sklepieniem sieciowym, nawa główna rekonstruowanym sklepieniem gwiaździstym, a nawy boczne sklepieniami krzyżowo-żebrowymi. Nawa główna otwarta jest do naw bocznych ostrołukowymi arkadami.

W kościele, obok ołtarza głównego, pochowany jest książę Leszek Czarny, zmarły w roku 1288. W prezbiterium kościoła znajduje się też brązowa płyta wybitnego humanisty Filipa Kallimacha, zmarłego w 1496 roku, a wykonana według projektu Wita Stwosza.

Organy wybudowała w 1890 roku firma Braci Rieger z Jägerndorfu jako opus 756. Instrument posiada 30 głosów, mechaniczną trakturę gry i pneumatyczną trakturę rejestrów. Jest cennym i interesującym przykładem romantycznego budownictwa organowego, zachowując przy tym do dziś swoją pierwotną koncepcję brzmieniową.

Nawa południowa (prawa)

• Kaplica św. Róży z Limy (Lubomirskich) – wzniesiona na początku XVII wieku na miejscu gotyckiej kaplicy grobowej Pileckich (wzniesionej pod koniec XIV wieku). Fundatorami byli Sebastian Lubomirski i jego żona Anna z Branickich; ich portrety znajdują się w tondach na ścianach tarczowych. Wnętrze kopuły wypełniają wyobrażenia śś. Sebastiana, Stanisława, Anny Samotrzeć oraz proroka Eliasza; w niszach znajdują się figury świętych (Dominik, Stanisław, Stanisław Kostka, Czesław, Kazimierz, Jacek, Florian i Wojciech). Kaplicę zamyka XVII wieczna krata.
• Kaplica św. Tomasza z Akwinu – wzniesiona w XV wieku przez cech krawców. Nakryta jest sklepieniem sieciowym. Wyposażeniem jest zaprojektowany przez Mariana Pavoniego neogotycki ołtarz z posągami śś. Tomasza, Kazimierza, Stanisława Kostki, Antoniego i Alberta, renesansowy nagrobek starosty krasnostawskiego Mikołaja Bogusza oraz obraz Tomasza Dolabelli przedstawiający szkołę św. Tomasza z Akwinu.
• Kaplica Zbawiciela (Przeździeckich) – postawiona przez Mikołaja Edelinga w 1368 roku, następnie znalazła się pod opieką cechu piekarzy, a w XVI stuleciu przeszła w posiadanie rodziny Orlików. Po pożarze w 1850 odrestaurowana przez rodzinę Przeździeckich. Wyposażona w neogotycki ołtarz wykonany przez Edwarda Stehlika według projektu Teofila Żebrawskiego.
• Kaplica św. Józefa (Szafrańców, Provanów) – wzniesiona w XV wieku przez cech szewców, po latach została własnością rodziny Szafrańców. Wyposażeniem jest neogotycki ołtarz projektu Mariana Pavoniego z obrazem Chrystusa w warsztacie św. Józefa pędzla Jana Angelika Drewaczyńskiego oraz manierystyczny nagrobek Prospera Provano – żupnika wielickiego.
• Kaplica św. Dominika (Myszkowskich) – ufundowana w roku 1614. Znajduje się ona jako przedostatnia w bocznej, prawej nawie. Jest specyficzna i łatwa do rozpoznania, ponieważ można w niej zobaczyć galerię rodziny Myszkowskich. Są to rzeźbione postacie rodu wewnątrz kopuły. Tę kaplicę łatwo rozpoznać z zewnątrz, ponieważ jest ona udekorowana boniowaniem. Do budowy wykorzystano szlachetny srebrzystoczarny marmur, kolumny są w kolorze delikatnego, złamanego różu, a elegancję podkreślają białe rzeźby.
• Kaplica Różańcowa – wzniesiono ją na planie krzyża greckiego z kopułą nad przecięciem ramion w latach 1685-88 na miejscu wcześniejszej XV-wiecznej kaplicy Zwiastowania. W 1668 roku umieszczono w kaplicy obraz Matki Boskiej Różańcowej, który według tradycji miał należeć do św. Stanisława Kostki. Znajduje się on w głównym ołtarzu między posągami św. Piusa V i bł. Benedykta IX. Ściany i sklepienie pokrywa polichromia przemalowana w 1820 przez Teodora Baltazara Stachowicza i w 1875 przez Walentego i Władysława Bąkowskich. Ukazuje ona tajemnice różańcowe, koronację NMP, świętych oraz chóry anielskie. W kaplicy znajduje się także nagrobek Stanisława Sołtyka autorstwa F. Pozziego, obraz Madonny z Dzieciątkiem w srebrnej sukience oraz figura Chrystusa Frasobliwego z początku XVI wieku. Od 1983 roku kaplica jest miejscem pochówku Teofili Sobieskiej matki króla Jana III Sobieskiego, oraz Marka Sobieskiego (brata Jana III). Dawniej znajdował się nagrobek Adama Gorskiego h. Nałęcz z Gory, zmarłego w 1623 r., sekretarza oraz dworzanina króla Zygmunta III Wazy, podskarbiego nadwornego koronnego, wojewody mazowieckiego, kasztelana halickiego i kamienieckiego, wystawiony przez jego braci: Stanisław Gorski Jeleński, pisarz ziemski zakroczymski i Zygmunt starosta ostrowski, widniały na nim herby Nałęcz, Dąbrowa, Lubicz i Rogala.

Nawa północna (lewa)

• Kaplica św. Katarzyny ze Sieny (Zbaraskich) – wzniesiona z fundacji kasztelana krakowskiego Jerzego Zbaraskiego w latach 1628-33 jako mauzoleum rodowe. Budowniczymi byli przypuszczalnie bracia Andrea i Antonio Castello, a projektantem przypuszczalnie Constante Tencalla[6]. Kaplica wznosi się na planie prostokąta i nakryta jest kopułą o rzucie eliptycznym. Wnętrze wykonano z czarnego marmuru. Naprzeciw wejścia znajduje się ołtarz z obrazem Teodora Baltazara Stachowicza ukazującym wizję św. Katarzyny Sieneńskiej. Po obu stronach obrazu stoją posągi św. Katarzyny Aleksandryjskiej i św. Katarzyny Sieneńskiej. Po prawej stronie ołtarza – nagrobek Jerzego Zbaraskiego, a po lewej – Krzysztofa Zbaraskiego. Sztukaterie wykonano około 1632 roku. Kaplicę zamyka krata z 1881 roku osadzona na marmurowej balustradzie. Kaplica jest dziełem w pełni samodzielnym i oryginalnym, które właściwie nie ma bezpośredniego pierwowzoru w Italii.
• Kaplica św. Marii Magdaleny (Małachowskich) – wzniesiona w XV wieku; w XVI wieku nosiła wezwanie św. Jana Chrzciciela i była własnością rodziny Tęczyńskich. Od 1884 należy do rodziny Małachowskich. Znajduje się w niej neogotycki ołtarz projektu Mariana Pavoniego z obrazem św. Marii Magdaleny pędzla Władysława Bąkowskiego, obraz Uczta u Szymona Tomasza Dolabelli oraz pomnik nagrobny Małachowskich z 1884 roku.
• Kaplica Jezusa Ukrzyżowanego – wzniesiona pod koniec XIV wieku z fundacji kasztelana łęczyckiego Jana Ligęzy. Nosiła niegdyś wezwanie św. Stanisława. W XVII opiekował się nią cech murarzy. Na arkadzie znajdują się fragmenty malowideł gotyckich z końca XIV wieku przedstawiające św. Katarzynę Aleksandryjską i dwóch proroków. Do wyposażenia należy neogotycki ołtarz według projektu Mariana Pavoniego z obrazem ukrzyżowanego Chrystusa pędzla Józefa Simmlera. Obok ołtarza znajduje się neogotycki relikwiarz ze szczątkami bł. Wita – XIII-wiecznego apostoła Litwy. Naprzeciw ołtarza stoi marmurowy pomnik nagrobny generała Jana Skrzyneckiego. W kaplicy odprawiane są msze w rocznicę bitwy o Olszynkę Grochowską.
• Kaplica Św. Jacka – w niej, w późnobarokowym grobie umieszczonym na ołtarzu, znajdują się szczątki świętego. Ołtarz wykonał w latach 1695-1703 Baltazar Fontana. Ten sam artysta około 1700 roku ozdobił kaplicę stiukami. Wtedy też ściany pokrył polichromią Karol Dankwart. W kaplicy znajdują się też sceny z życia św. Jacka namalowane przez Tomasza Dolabella. Kaplica zamknięta jest kratą z połowy XVIII wieku.

Od strony północnej przylegają do kościoła zabudowania klasztorne, skupione wokół trzech wirydarzy: największego południowego, najmniejszego położonego centralnie oraz trzeciego, najmłodszego, usytuowanego w części północnej. Wszystkie trzy wirydarze połączyło długie na 90 metrów skrzydło wschodnie, biegnące ukośnie z północnego – wschodu na południowy – zachód. Skrzydło wschodnie w drugiej połowie XIII wieku było budynkiem o wymiarach 11 x 44 metry z narożnikami wzmocnionymi przyporami i wysuniętym na wschód kapitularzem. Posiadało dwie kondygnacje. W przyziemiu mieściło od południa zakrystię, salę o szerokości 6 metrów, wspomniany kapitularz, pomieszczenie o szerokości 4,5 metra, korytarz prowadzący z krużganka do klasztornych ogrodów, oraz dwa podobne do siebie pomieszczenia o szerokości 5 metrów.

Silnie wysunięty przed elewację klasztoru kapitularz pierwotnie był nieco krótszy (7,5 x 4,5 metra) i zamknięty prostokątnie na wysokości ukośnych przypór (przedłużono go w XIV wieku). Zwrócony jest fasadą ku krużgankom, w której umieszczono portal wejściowy, flankowany przez dwie pary bliźniaczych, wąskich okien. Wschodnia część kapitularza zamknięta jest trójbocznie, a całość nakryto sklepieniem krzyżowo – żebrowym.

Najstarszym fragmentem zabudowań klasztornych jest wzniesiony z dzikiego kamienia romański refektarz. Znajduje się on w północnym skrzydle południowego wirydarza. Posiada dwie kondygnacje z dwunawową halą na planie prostokąta na piętrze piwnicznym. Na dwie części dzielą ją cztery masywne, czworoboczne filary, podtrzymujące sklepienia krzyżowe na gurtach. Pierwotna wysokość dolnego pomieszczenia nie przekraczała 2,3 metra. Oświetlana była małymi półkolistymi i prostokątnymi oknami w ścianach północnej, południowej i wschodniej. Początkowo dostępna była jedynie przez sklepiony kolebkowo korytarz ze schodami po stronie zachodniej. Sala na piętrze o wymiarach 9 x 15,9 metrów (pierwotnie wysoka na 4 metry i przykryta drewnianym stropem) została w XV wieku zwieńczona sklepieniem krzyżowo – żebrowym i pokryta ściennymi polichromiami. Od strony wschodniej dostęp światła pierwotnie zapewniała triada okien z okulusem pośrodku. Dłuższą ścianą refektarz przylega do południowego wirydarza, którego krzyżowo-żebrowe sklepienia krużganków pochodzą z XIV wieku.

W północnej części skrzydła wschodniego znajduje się silnie wydłużona późnogotycka, dwunawowa sień, zwieńczona sklepieniami krzyżowo – żebrowymi opartymi na trzech filarach. W jej narożniku południowo – zachodnim usytuowano schody prowadzące na górny wielki korytarz, zejście do piwnicy pod refektarzem i portal prowadzący do refektarza. Od wschodu do gotyckiej sieni przylegają trzy pomieszczenia o metryce sięgającej jeszcze XIII i XIV wieku. Pierwotnie znajdował się tam piętrowy, niepodpiwniczony budynek z cegły, opięty lizenami, wzniesiony na rzucie prostokąta o wymiarach zewnętrznych 21×10,8 metrów. Jego przyziemie podzielone było na dwa pomieszczenia: większe północne i mniejsze południowe (istniejące do dziś i nazywane skarbcem). Wkrótce większą salę podzielono na dwa kolejne pomieszczenia. Wszystkie one były od początku sklepione, a główne wejście znajdowało się w środkowej części elewacji zachodniej. Budynek oświetlały romańskie biforia o prostokątnych ościeżach i półkolistym zwieńczeniu. Piętro budynku dostępne było schodami ukrytymi w grubości zachodniego muru. Nie ma pewności jaką funkcję pełnił budynek, być może mieściło się w nim prowincjonalne studium teologiczne.

Z okresem wczesnogotyckim wiąże się budynek o planie zbliżonym do kwadratu o boku 10,5 metra. Miał on dwie kondygnacje, przy czym dolna była częściowo zagłębioną w ziemi piwnicą, sklepioną krzyżowo na środkowym filarze. Wysoka na 7 metrów część parterowa oświetlana była ostrołukowymi oknami i prawdopodobnie także sklepiona na pojedynczym filarze. W budynku tym być może mieściła się najstarsza libraria, powiązana ze znajdującym się obok studium teologicznym lub zimowy refektarz (odkryto relikty kominka).